The animals of the state of Grão-Pará according to a manuscript by the Jesuit Antônio Moreira (ca.1750)

Authors

  • Nelson Papavero Universidade de São Paulo. Museu de Zoologia
  • Dante Martins Teixeira Universidade Federal do Rio de Janeiro. Museu Nacional

DOI:

https://doi.org/10.11606/issn.2176-7793.v42i2p83-131

Keywords:

Antônio Moreira, Jesuits, Pará, Animals, Naturalists, 18th century, Torre do Tombo, Lisbon, Manuscript, History of Zoology.

Abstract

Born in Lisbon, on 28 May 1710, Antônio Moreira entered the Company of Jesus on 19 February 1728. In that same year, still a novice, he left the Portuguese capital as a member of the 46th mission of Jesuits destined to the State of Grão-Pará and Maranhão. He received the sacred orders in Maranhão (São Luís) on 15 August 1745, afterwards acting as a missionary in the Tapajós river and as a teacher of philosophy and theology in the Company’s college. Due to a Decreee of the Marquis of Pombal, determining the expulsion of the jesuits from the State of Grão-Pará, he was deported to Portugal on 28 November 1757, being incarcerated in the Fortress of Almeida, where he would die (1760 or 1761). Among the papers that were confiscated from him by the Portuguese authorities, was included a small essay about the natural products of Pará, consisting of 12 unnumbered folios, mostly dedicated to the vertebrates of that region. Now deposited in the archives of the Torre do Tombo, in Lisbon, this manuscript deals with at least 108 distinct animals (26 mammals, 46 birds, 15 reptiles, 20 fishes and one scorpion), a not at all negligible quantity, classified as "quadrupeds" (29 species), "fishes and marine animals" (14 species), "birds (46 species) and "snakes and poisonous animals" (9 species). Although his descriptions are frequently precarious, incorporating inaccurate information just from hearsay, the text is notwithsdanding extremely relevant by the passages dedicated to the biology, distribution and abundance of the animals mentioned, their use in local manufactures and importance as food or in popular medicine, constituting one of the few known documents written in Portuguese dealing with the Brazilian fauna in the 18th century.

Downloads

Download data is not yet available.

References

Anchieta, J. de, S.J. 1595. Arte de grammatica da lingoa mais vsada do Brasil. Antonio de Mariz, Coimbra.

Anônimo. 1889. O cozinheiro nacional, ou collecção das melhores receitas das cozinhas brasileira e européas para a preparação de sopas, molhos, carnes, caça, peixes, crustaceos, ovos, legumes, pudins, pasteis, doces de massa e conservas para sobremesa. Livraria Garnier, Rio de Janeiro.

Anônimo. 2008. O cozinheiro nacional, ou coleção das melhores receitas das cozinhas brasileira e européias para a preparação de sopas, molhos, carnes, caça, peixes, crustáceos, ovos, legumes, pudins, pastéis, doces de massa e conservas para sobremesa. Acompanhado das regras de servir a mesa e de trinchar. Prefácio Carlos Alberto Dória. Revisão Geraldo Gerson de Souza e Maria Cristina Marques. Ateliê Editorial & Editora SENAC, São Paulo.

Aucourt e Padilha, P.N. de. 1759. Raridades da natureza, e da arte, divididas pelos quatro elementos, escritas, e dedicadas á Magestade Fidelissima de Elrey Nosso Senhor D. Joseph I, por Pedro Norberto de Aucourt e Padilha, Cavalleiro professo na Ordem de Christo, Fidalgo da Casa Real, e Escrivaõ da Camera de Sua Magestade na Mesa de Desembargo do Paço. Officina Patriarcal de Francisco Luiz Ameno, Lisboa.

Azevedo, J.L. de. 1901. Os jesuitas no Grão-Pará. Suas missões e a colonização. Bosquejo historico com varios documentos ineditos. Livraria Editora Tavares Cardoso & Irmão, Lisboa.

Baccio, A. 1598a. De Monocerote, sev Vnicornv, eivsqve admirandis viribvs et vsv, Tractatus, per excellentissimum & clarissimum D. Andream Baccivm, philosophum, medicum & ciuem romanum, itálica língua conscriptus, nunc vero publicae utilitatis gratia. A Wolfgango Gabelchover, artivm et medicinae doctore, latiné redittus. Marcus Fürsterus, Stutgardiae [= Stuttgart].

Baccio, A. 1598b. De Magna Bestia, a nonnvllis Alce, germanice Ellend appellata, eiuscq’ occultis proprietatibus, Epilepsiae resistentibus; Varijs item diuersorum animalium generibus. Tractatus Andreae Baccii medici et philosophi romani, in italica língua conscriptus, nunc verò publicae vtilitatis gratia, in Latinum sermonem conuersus a Wolfgango Gabelchover, artium & medicinae doctore. Marcus Fürsterus, Stvtgardiae [= Stuttgart].

Barbosa, I. de V. 1866. Escorpião da Guyana. Archivo Pitoresco, 9:316‑317.

Barbosa-Rodrigues, J. 1882. Notas a Luccok sobre a flora e fauna do Brazil. Typographia Universal de H. Laemmert & C., Rio de Janeiro.

Bittencourt, A. 1958. O peixe-boi. Fauna, 17(5):54‑55.

Bluteau, R., Pe. 1712a. Vocabulario portuguez, e latino, aulico, anatomico, architectonico, bellico, botanico, brasilico, comico, critico, chimico, dogmatico, dialectico, dendrologico, ecclesiatico, etymologico, economico, florifero, forense, fructifero, geographico, geometrico, gnomonico, hydrographico, homonymico, hierologico, ichthyologico, indico, isagogico, laconico, liturgico, lithologico, medico, musico, meteorologico, nautico, numerico, neoterico, orthographico, optico, ornithologico, poetico, philologico, pharmaceutico, quidditativo, qualitativo, quantitativo, rethorico, rustico, romano, symbolico, synonymico, syllabico, theologico, terapeutico, technologico, uranologico, xenophonico, zoologico, autorizado com exemplos dos melhores escritores portuguezes, e latinos, e offerecido a El Rey de Portugal, D. Joaõ V pelo padre D. Raphael Bluteau, clerigo regular, doutor na Sagrada Theologia, Prègador da Raynha de Inglaterra, Henriqueta Maria de França & Calificador no sagrado Tribunal de Inquisiçaõ de Lisboa, [Vol. 1, A]. No Collegio das Artes da Companhia de Jesu, Coimbra.

Bluteau, R., Pe. 1712b. Vocabulario portuguez, e latino, aulico, anatomico, architectonico, bellico, botanico, brasilico, comico, critico, chimico, dogmatico, dialectico, dendrologico, ecclesiatico, etymologico, economico, florifero, forense, fructifero, geographico, geometrico, gnomonico, hydrographico, homonymico, hierologico, ichthyologico, indico, isagogico, laconico, liturgico, lithologico, medico, musico, meteorologico, nautico, numerico, neoterico, orthographico, optico, ornithologico, poetico, philologico, pharmaceutico, quidditativo, qualitativo, quantitativo, rethorico, rustico, romano, symbolico, synonymico, syllabico, theologico, terapeutico, technologico, uranologico, xenophonico, zoologico, autorizado com exemplos dos melhores escritores portuguezes, e latinos, e offerecido a El Rey de Portugal, D. Joaõ V pelo padre D. Raphael Bluteau, clerigo regular, doutor na Sagrada Theologia, Prégador da Raynha de Inglaterra, Henriqueta Maria de França & Calificador no sagrado Tribunal de Inquisiçaõ de Lisboa, [Vol. 2, B‑C]. No Collegio das Artes da Companhia de Jesu, Coimbra.

Bluteau, R., Pe. 1713a. Vocabulario portuguez, e latino, aulico, anatomico, architectonico, bellico, botanico, brasilico, comico, critico, chimico, dogmatico, dialectico, dendrologico, ecclesiatico, etymologico, economico, florifero, forense, fructifero, geographico, geometrico, gnomonico, hydrographico, homonymico, hierologico, ichthyologico, indico, isagogico, laconico, liturgico, lithologico, medico, musico, meteorologico, nautico, numerico, neoterico, orthographico, optico, ornithologico, poetico, philologico, pharmaceutico, quidditativo, qualitativo, quantitativo, rethorico, rustico, romano, symbolico, synonymico, syllabico, theologico, terapeutico, technologico, uranologico, xenophonico, zoologico, autorizado com exemplos dos melhores escritores portuguezes, e latinos, e offerecido a El Rey de Portugal, D. Joam V pelo padre D. Raphael Bluteau, clerigo regular, doutor na Sagrada Theologia, Prègador da Rainha de Inglaterra, Henriqueta Maria de França, & Calificador no Sagrado Tribunal de Inquisiçaõ de Lisboa, [Vol. 3, D‑E]. No Collegio das Artes da Companhia de Jesu, Coimbra.

Bluteau, R., Pe. 1713b. Vocabulario portuguez, e latino, aulico, anatomico, architectonico, bellico, botanico, brasilico, comico, critico, chimico, dogmatico, dialectico, dendrologico, ecclesiatico, etymologico, economico, florifero, forense, fructifero, geographico, geometrico, gnomonico, hydrographico, homonymico, hierologico, ichthyologico, indico, isagogico, laconico, liturgico, lithologico, medico, musico, meteorologico, nautico, numerico, neoterico, orthographico, optico, ornithologico, poetico, philologico, pharmaceutico, quidditativo, qualitativo, quantitativo, rethorico, rustico, romano, symbolico, synonymico, syllabico, theologico, terapeutico, technologico, uranologico, xenophonico, zoologico, autorizado com exemplos dos melhores escritores portuguezes, e latinos, e offerecido a El Rey de Portugal, D. Joaõ V pelo padre D. Raphael Bluteau, clerigo regular, doutor na Sagrada Theologia, Prègador da Raynha de Inglaterra, Henriqueta Maria de França & Calificador no Sagrado Tribunal de Inquisiçaõ de Lisboa, [Vol. 4, F‑J]. No Collegio das Artes da Companhia de Jesu, Coimbra.

Bluteau, R., Pe. 1716. Vocabulario portuguez, e latino, aulico, anatomico, architectonico, bellico, botanico, brasilico, comico, critico, chimico, dogmatico, dialectico, dendrologico, ecclesiatico, etymologico, economico, florifero, forense, fructifero, geographico, geometrico, gnomonico, hydrographico, homonymico, hierologico, ichthyologico, indico, isagogico, laconico, liturgico, lithologico, medico, musico, meteorologico, nautico, numerico, neoterico, orthographico, optico, ornithologico, poetico, philologico, pharmaceutico, quidditativo, qualitativo, quantitativo, rethorico, rustico, romano, symbolico, synonymico, syllabico, theologico, terapeutico, technologico, uranologico, xenophonico, zoologico, authorizado com exemplos dos melhores escritores portuguezes, e latinos, e offerecido a El Rey de Portugal, D. Joam V pelo padre D. Raphael Bluteau, clerigo regular, doutor na Sagrada Theologia, Prègador da Raynha de Inglaterra, Henriqueta Maria de França, & Qualificador no sagrado Tribunal de Inquisiçaõ de Lisboa, [Vol. 5, K‑N]. Officina de Pascoal da Sylva, Lisboa.

Bluteau, R., Pe. 1720a. Vocabulario portuguez, e latino, aulico, anatomico, architectonico, bellico, botanico, brasilico, comico, critico, chimico, dogmatico, dialectico, dendrologico, ecclesiatico, etymologico, economico, florifero, forense, fructifero, geographico, geometrico, gnomonico, hydrographico, homonymico, hierologico, ichthyologico, indico, isagogico, laconico, liturgico, lithologico, medico, musico, meteorologico, nautico, numerico, neoterico, orthographico, optico, ornithologico, poetico, philologico, pharmaceutico, quidditativo, qualitativo, quantitativo, rethorico, rustico, romano, symbolico, synonymico, syllabico, theologico, terapeutico, technologico, uranologico, xenophonico, zoologico, authorizado com exemplos dos melhores escritores portuguezes, e latinos, e offerecido a El Rey de Portugal, D. Joam V pelo padre D. Raphael Bluteau, clerigo regular, doutor na Sagrada Theologia, Prègador da Raynha de Inglaterra, Henriqueta Maria de França, & Qualificador no sagrado Tribunal de Inquisiçaõ de Lisboa, [Vol. 6, O‑P]. Officina de Pascoal da Sylva, Lisboa.

Bluteau, R., Pe. 1720b. Vocabulario portuguez, e latino, aulico, anatomico, architectonico, bellico, botanico, brasilico, comico, critico, chimico, dogmatico, dialectico, dendrologico, ecclesiatico, etymologico, economico, florifero, forense, fructifero, geographico, geometrico, gnomonico, hydrographico, homonymico, hierologico, ichthyologico, indico, isagogico, laconico, liturgico, lithologico, medico, musico, meteorologico, nautico, numerico, neoterico, orthographico, optico, ornithologico, poetico, philologico, pharmaceutico, quidditativo, qualitativo, quantitativo, rethorico, rustico, romano, symbolico, synonymico, syllabico, theologico, terapeutico, technologico, uranologico, xenophonico, zoologico, authorizado com exemplos dos melhores escritores portuguezes, e latinos, e offerecido a El Rey de Portugal, D. Joam V pelo padre D. Raphael Bluteau, clerigo regular, doutor na Sagrada Theologia, Prègador da Raynha de Inglaterra, Henriqueta Maria de França, & Qualificador no sagrado Tribunal de Inquisiçaõ de Lisboa, [Vol. 7, Q‑S]. Officina de Pascoal da Sylva, Lisboa.

Bluteau, R., Pe. 1721. Vocabulario portuguez, e latino, aulico, anatomico, architectonico, bellico, botanico, brasilico, comico, critico, chimico, dogmatico, dialectico, dendrologico, ecclesiatico, etymologico, economico, florifero, forense, fructifero, geographico, geometrico, gnomonico, hydrographico, homonymico, hierologico, ichthyologico, indico, isagogico, laconico, liturgico, lithologico, medico, musico, meteorologico, nautico, numerico, neoterico, orthographico, optico, ornithologico, poetico, philologico, pharmaceutico, quidditativo, qualitativo, quantitativo, rethorico, rustico, romano, symbolico, synonymico, syllabico, theologico, terapeutico, technologico, uranologico, xenophonico, zoologico, authorizado com exemplos dos melhores escritores portuguezes, e latinos, e offerecido a El Rey de Portugal, D. Joam V pelo padre D.

Raphael Bluteau, clerigo regular, doutor na Sagrada Theologia, Prègador da Raynha de Inglaterra, Henriqueta Maria de França, & Qualificador no sagrado Tribunal de Inquisiçaõ de Lisboa, [Vol. 8, T‑Z]. Officina de Pascoal da Sylva, Lisboa.

Bluteau, R., Pe. 1727. Supplemento ao Vocabulario portuguez, e latino, que acabou de sahir á luz, Anno de 1721. Dividido em oito volumes, dedicados ao magnífico Rey de Portugal, D. Joaõ V. Parte Primeira. Pelo Padre D. Rafael Bluteau, clerigo regular, doutor na Sagrada Theologia, Prégador da Rainha de Grãa Bretanha, Henriqueta Maria de França, Qualificador do Santo Officio no Sagrado Tribunal de Inquisiçaõ de Lisboa, e Academico da Academia Real. Officina de Joseph Antonio da Sylva, Lisboa Occidental.

Bluteau, R., Pe. 1728. Supplemento ao Vocabulario portuguez, e latino, que acabou de sahir a luz, anno de M.DCC.XXI. Dividido em outo volumes, dedicados ao magnífico Rey de Portugal, D. Joaõ V. Parte II. Pelo Padre D. Rafael Bluteau, clerigo regular, doutor na Sagrada Theologia, Prégador da Rainha de Grãa Bretanha, Henriqueta Maria de França, Qualificador do Santo Officio no Sagrado Tribunal de Inquisiçaõ de Lisboa, e Academico da Academia Real. Patriarcal Officina da Musica, Lisboa Occidental.

Cabreira, G.R. de. 1671. Compendio de muitos, e varios remedios de cirurgia, & outras cousas curiosas, recopiladas do Thesouro de Pobres, & outros Authores. Officina de Francisco Villela, Lisboa.

Cardim, F. 1939. Tratados da Terra e Gente do Brasil; introdução e notas de Baptista Caetano, Capistrano de Abreu e Rodolfo Garcia. 2.ed. Companhia Editora Nacional, São Paulo.

Carvalho, J.C. de M. 1953. Contribuição da Ornis Brasileira para a Confecção das Murças Imperiais. Publicações Avulsas do Museu Nacional, 10:1‑10.

Cavalcante, P.B. 1976. Frutas comestíveis da Amazônia. Instituto Nacional de Pesquisas da Amazônia, Manaus.

Chambouleyron, R.I. 2005. Portuguese colonization of the Amazon region, 1640‑1706. Tese (Doutorado em História) – Faculty of History, University of Cambridge, Cambridge.

Cristóvão de Lisboa, Frei 1905. Tres cartas de Fr. Christovão de Lisboa (2 de Outubro de 1626, 2 e 20 de Janeiro de 1627). Annaes da Bibliotheca Nacional do Rio de Janeiro, 26:395‑411.

[Cunha, F., Frei]. 1743. Relaçam da prodigiosa navegaçam da não chamada S. Pedro, e S. Joam da Companhia de Macao, por merce da milagrozissima imagem de N.S. de Penha de França venerada Padroeira das naos de comercio d’este reino, e singular amparo de todos os navegantes nas suas viagens. Officina de Jozé da Silva da Natividade, Lisboa.

Dalgado, S.R. 1921. Glossário Luso-Asiático. II. M‑Z. Imprensa da Universidade, Coimbra.

Daniel, J., S.J. 1976. Tesouro descoberto no Rio Amazonas. Anais da Biblioteca Nacional, 95(1):5‑437.

Dellon, G. 1685. Relation d’un voyage des Indes Orientales. Claude Barbin, Paris.

Denis, F. 1875. Arte Plumaria. Les Plumes leur valeur et leur emploi dans les arts au Mexique, au Pérou, au Brésil, dans les Indes et dans l’Océanie. Ernest Leroux, Paris.

Domning, D.P. 1982. Commercial exploitation of manatees Trichechus in Brazil c. 1785‑1973. Biological Conservation, 22(2):101‑126.

Donkin, R.A. 1989. The Muscovy Duck, Cairina moschata domestica. Origins, dispersal, and associated aspects of the geography of domestication. A.A. Balkema, Rotterdam.

Donkin, R.A. 1991. Meleagrides. An Historical and Ethnogeographical Study of the Guinea Fowl. Ethnographica, London.

Doughty, R.W. 1975. Feather Fashions and Bird Preservation. A study in Nature Protection. University of California Press, Berkley.

Duarte, J.M.B. 1996. Guia de identificação de cervídeos brasileiros. Jaboticabal, Fundação de Apoio ao Ensino Pesquisa e Extensão.

Duarte, J.M.B. & Merino, M.L. 1997. Taxonomia e evolução. In: Duarte, J.M.B. (Ed). Biologia e conservação de cervídeos sul-americanos: Blastoceros, Ozotoceros e Mazama. Jaboticabal, Fundação de Apoio ao Ensino Pesquisa e Extensão, p. 1‑21.

Eckart, A., S.J. 1987. Memórias de um jesuíta prisioneiro de Pombal. Edições Loyola, São Paulo.

Eisemberg, J.F. & Redford, K.H. 1989. Mammals of the Neotropics. Chicago, Universitu of Chicago Press. Volume 3: Ecuador, Peru, Bolivia, Brazil.

Elias, G.L. & Reino, L.M. 1997. Guia das Aves de Lisboa. Câmara Municipal de Lisboa, Lisboa.

Fedducia, J.A. 1999. The Origin and Evolution of Birds. New Haven: Yale University Press.

Ferrão, A. 1932. O Marquês de Pombal e a expulsão dos Jesuítas: 1759. Imprensa da Universidade, Coimbra.

Ferreira, A.R. 1903. Memória sobre a Jurararetê. Arquivos do Museu Nacional, 12:181‑186.

Ferreyra, L.G. 1735. Erario mineral dividido em doze tratados, dedicado, e offerecido á purissima, e serenissima Virgem Nossa Senhora da Conceyçaõ. Officina de Miguel Rodriges, Lisboa.

Figueira, L., S.J. 1687. Arte de grammatica da língua brasílica, do P. Luis Figueira, theologo da Companhia de Jesus. Officina de Miguel Deslandes, Lisboa.

Foster, G.M. 1953. Relationships between Spanish and Spanish-American folk medicine. The Journal of American Folklore, 66(261):201‑217.

Fraxe, T.J.P. 2004. Cultura Cabocla-ribeirinha: Mitos, Lendas e Transculturalidade. Annablume, São Paulo.

Furtado, L.G.; Lima, M. de N.A.; Albuquerque, M. das G. & Castro, A.F. de 2002. Repertório documental para memória da pesca amazônica. Museu Paraense Emílio Goeldi, Belém.

Gatti, C. 1985. Enciclopedia Guarani-Castellano de ciencias naturales y conocimientos paraguayos. Arte Nuevo Editores, Asunción.

Gesner, C. 1587. Historiae Animalium Lib. V. qui est de Serpentium natura. In Officina Froschoviana, Tigvri.

Gesner, C. 1551. Historiae Animalium Lib. I. de Quadrupedibus uiuiparis. Chist. Froschovervm, Tigvri.

Gesner, C. 1554. Historiae Animalium Liber II. de Quadrupedibus Ouiparis. Adiectae sunt nouae aliquot Quadrupedum figurae, in primo libro de Quadrupedibus uiuiparis desideratae, cum descriptionibus plerorunque breuissimis. C. Froschovervs, Tigvri.

Gesner, C. 1555. Historiae Animalium Liber III. qui est de Auium natura. Christoph. Froschovervm, Tigvri.

Gesner, C. 1558. Historiae Animalium Liber IIII. qui est de Piscium & Aquatilium animantium natura. Christoph. Froschovervm, Tigvri.

Ginn, H.B. & Melville, D.S. 1983. Moult in Birds. British Trust for Ornithology, Tring.

Godinho, M., S.J. 1663. Relação do novo caminho qve fez por terra, e mar, vindo da India para Portvgal, no anno de 1663, o Padre Manuel Godinho da Companhia de Iesv. Officina de Henrique Valente de Oliueira, Lisboa.

Godinho, M., S.J. 1842. Relação do novo caminho que fez por terra e mar, vindo da India para Portugal, no anno de 1663, o Padre Manuel Godinho da Companhia de Jesus. Typographia da Sociedade Propagadora dos Conhecimentos Uteis, Lisboa.

Goeldi, E. 1898. Destruição das garças e guarás. Boletim do Museu Paraense de Historia Natural e Ethnographia, 2:27‑40.

Guyénot, E. 1956. Las Ciencias de la Vida en los siglos XVII y XVIII. El concepto de la Evolucion. Union Tipografica Editorial Hispano Americana, México, DF.

Hakluyt Society, (ed.). 1874. The captivity of Hans Stade of Hesse, in A.D. 1547‑1555, among the wild tribes of eastern Brazil, translated by Abert Tootal, Esq., of Rio de Janeiro, and annotated by Richard F. Burton. London.

Hurley, J. 1933. No domínio das águas: Livro dos pescadores paraenses. Instituto Dom Macedo Costa, Belém.

Isidoro de Sevilha. 1993. Etimologías. Biblioteca de Autores Cristianos, Madrid.

Jimenez, M. 1826. Nomenclatura farmacéutica, y sinonimia general de farmacia y materia medica. Imprenta de Don Eusebio Alvarez, Madrid.

Kaulen, L., S.J., 1777. Littera de miseriis captivorum Societatis Jesu in Lusitania, pp. 306‑310, In: Murr, V.G. von, Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeiunen Litteratur. Vierter Theil. Johann Eberhard Zeh, Nürnberg.

Kaulen, J., S.J. & Eckart, A., S.J. 1944. Elogio póstumo do P. David Aluísio Fáy, da Companhia de Jesus, falecido em 12 de janeiro de 1767 no cárcere do Forte São Julião, à foz do Tejo (com acréscimo de vários epitáfios). Anais da Biblioteca Nacional, 64:198‑244.

Leite, S., S.J., 1943. História da Companhia de Jesus no Brasil. Tomo IV. Norte – 2) Obra e assuntos gerais. Séculos XVII‑XVIII. Instituto Nacional do Livro, Rio de Janeiro & Livraria Portugália, Lisboa.

Leite, S., S.J., 1949a. História da Companhia de Jesus no Brasil. Tômo VII. Séculos XVII‑XVIII. Assuntos gerais. Instituto Nacional do Livro, Rio de Janeiro/ Livraria Civilização Brasileira, Rio de Janeiro/ Livraria Portugália, Lisboa.

Leite, S., S.J., 1949b. História da Companhia de Jesus no Brasil. Tômo VIII. Escritores: de A a M (Suplemento Biobibliográfico – I). Instituto Nacional do Livro, Rio de Janeiro/ Livraria Civilização Brasileira, Rio de Janeiro/ Livraria Portugália, Lisboa.

Lenko, K. 1967. O guizo da cascavel. Chácaras e Quintais, 115(2):99‑100.

Lenko, K. & Papavero, N. 1996. Insetos no folclore. Editora Plêiade & Fundação de Amparo à Pesquisa do Estado de São Paulo, São Paulo.

Léry, J. de. 1578. Histoire d’vn voyage fait en la terre dv Bresil, avtrement dite Amerique. Contenant la nauigation, & choses remarquables, veuës sur mer par l’aucteur. Le comportement de Villegagnon, en ce païs là. Les meurs & façons de viure estranges des Sauuages Ameriquains: auec un colloque de leur langage. Ensemble la description de plusieurs Animaux, Arbres, Herbes, & autres choses singulieres, & du tout inconnues par deça, dont on verra les sommaires des chapitres au commencement du liure. Non encores mis en lumiere, pour les causes contenues en la preface. Le tout recueillis sur les lieux par Iean de Lery natif de la Margelle, terre de sainct Sene au Duché de Bourgogne. Antoyne Chuppin, La Rochelle.

Lindley, J. 1838. Flora medica: A botanical account of all the more important plants used in medicine, in different parts of the world. Longman, Orme, Brown, Green and Longmans, London.

Magalhães, J.C. de. 1902. Viagem ao Araguaya. Typographia Espindola, Siqueira & Cia, São Paulo.

Magalhães, L. 1969. A cobra e o folclore sertanejo. Revista do Instituto do Ceará, 87:113‑123.

Malkmus, R. 2004. Amphibians and Reptiles of Portugal, Madeira and the Azores-Archipelago. Gantner Verlag, Ruggel.

Martius, C.F.P. von. [1844]. Das Naturell, die Krankheiten, das Arztthum und die Heilmittel der Uberwohner Brasiliens. Druck der Dr. C. Wolf’schen Buchdruckerei, München.

Medina, J.T. 1889. Cosas de la Colonia. Apuntes para la crónica del siglo XVIII en Chile. Imprenta Ercilla, Santiago de Chile.

Miranda, X.; Reigosa A. & Cuba X.R. 2007. Diccionario de los seres miticos gallegos. Edicións Xerais de Galicia, Vigo.

Mórra, E.M. 2006. O Léxico no Século XVI: um estudo do idioma brasileiro. Tese (Mestrado em Língua Portuguesa) – Programa de Estudos Pós-Graduados em Língua Portuguesa, Pontifícia Universidade de São Paulo, São Paulo.

Ocampo López, J. 2006. Folclor, costumbres y tradiciones colombianas. Editora Colombia, Bogotá.

Ortêncio, W.B. 1997. Medicina popular do Centro-Oeste. Thesaurus, Brasília.

Papavero, N. & Llorente-Bousquets, J. 2004. Historia de la Biologia Comparada desde el Génesis hasta el Siglo de las Luces. Universidad Nacional Autónoma de México, México, DF. Volume V. El Siglo de las Luces (Parte 3).

Papavero, N. & Llorente-Bousquets, J. 2005. Historia de la Biologia Comparada desde el Génesis hasta el Siglo de las Luces. Universidad Nacional Autónoma de México, México, DF. Volume V. El Siglo de las Luces (Parte 4).

Papavero, N.; Pujol-Luz, J.R. & Llorente-Bousquets, J. 2001a. Historia de la Biologia Comparada desde el Génesis hasta el Siglo de las Luces. Universidad Nacional Autónoma de México, México, DF. Volume V. El Siglo de las Luces (Parte 1).

Papavero, N.; Pujol-Luz, J.R. & Llorente-Bousquets, J. 2001b. Historia de la Biologia Comparada desde el Génesis hasta el Siglo de las Luces. Universidad Nacional Autónoma de México, México, DF. Volume VI. El Siglo de las Luces (Parte 2).

Papavero, N.; D.M. Teixeira & J. Llorente-Bousquets, 1997. História da biogeografia no período pré-evolutivo. Editora Plêiade & Fundação de Amparo à Pesquisa do Estado de São Paulo, São Paulo.

Papavero, N.; Teixeira, D.M.; Llorente-Bousquets, J. & Hernández, A.B. 2004. Historia de la Biogeografia. I. El periodo preevolutivo. Fondo de Cultura Económica, México, DF.

Pereira, B., S.J. 1634. Prosodia in Vocabvlarivm Trilingue, Latinum, Lusitanum et Hispanicum digesta. Emmanuelem Carualho Academiae Typographum, Eborae.

Pereira, N. 1945. O peixe-boi da Amazônia. Imprensa Oficial, Manaus.

Pinder, L. & Gosse, A.P., 1991. Blastocerus dichotomus. Mammalian Species, 380:1‑4.

Randles, W.G.L. 1980. De la Terre Plate au Globe Terrestre. Une mutation épistémologique rapide (1480‑1520). Librairie Armand Colin, Paris.

Restivo, P., S.J. 1893. Lexicon Hispano-Guaranicum. Guilielmi Kohlhammer, Stuttgardiae.

Sampaio, F.X.R. de. 1825. Diario da viagem que em visita, e correição das povoações da Capitania de S. Jozé do Rio Negro fez o Ouvidor, e Intendente Geral da mesma Francisco Xavier Ribeiro de Sampaio, no anno de 1774 e 1775. Typographia da Academia, Lisboa.

Santos, E. 1942. Anfíbios e Répteis do Brasil (vida e costumes). Ferdinand Briguiet, Rio de Janeiro.

Santos, E. 1950. Histórias, lendas e folclore de nossos bichos. Edições “O Cruzeiro”, Rio de Janeiro.

Santos, E. dos. 1984. O homem português perante a doença no século XVIII: Atitudes e receituário. Revista da Faculdade de Letras e História, 2(1):187‑201.

Schauensee, R.M. de. 1970. A guide to the birds of South America. Academy of Natural Sciences of Philadelphia, Philadelphia.

Schindler, H. 2001. Plumas como enfeites da moda. História, Ciências, Saúde – Manguinhos, 8(suplemento):1089‑1108.

Semmedo, J.C. 1707. Observaçoens medicas doutrinaes de cem casos gravissimos, que em serviço da Patria, & das Nações estranhas escreve em língua Portugueza, & Latina Joam Curvo Semmedo, Cavalleiro professo da Ordem de Christo, Familiar do Santo Officio, & Medico da Casa Real; offerecidas ao illustrissimo senhor Ruy de Moura Telles, arcebispo de Braga Primàz das Hespanhas. Officina de Antonio Pedroso Galram, Lisboa.

Shepard, O. 1930. The lore of the unicorn. George Allen, London.

Sick, H. 1985. Ornitologia brasileira, uma introdução. Editora Universidade de Brasília, Brasília.

Sick, H. & Teixeira, D.M. 1979. Notas sobre aves brasileiras raras ou ameaçadas de extinção. Publicações Avulsas do Museu Nacional, 62:1‑39.

Simon, W.J. 1983. Scientific Expeditions in the Portuguese Overseas Territories (1783‑1808) and the role of Lisbon in the Intellectual-Scientific Community of the late Eighteenth Century. Instituto de Investigação Científica Tropical, Lisboa.

Snyder, N.F.R. & Snyder, H. 2006. Raptors of North America: Natural History and Conservation. Voyageur Press, St. Paul.

Souza, F.B. de, Frei. 1873. Lembranças e curiosidades do Valle do Amazonas. Typographia do Futuro, Pará [= Belém].

Souza, F.B. de, Frei. 1874. Commissão do Madeira: Pará e Amazonas. Typographia Nacional, Rio de Janeiro.

Stradelli, E. 1926. Vocabulario da lingua geral portuguez-nheêngatu e nheêngatu-portuguez, precedidos de um esboço de grammatica nheêngauimbê-séua mirî e seguidos de contos em língua geral nheêngatu poranduva. Revista Instituto Histórico e Geographico Brasileiro, 104(158):5‑768.

Teixeira, D.M. 1984. Tapiragem. Ciência Hoje, 3(15):42‑46.

Teixeira, D.M. 1992. Perspectivas da etno-ornitologia no Brasil: o exemplo de um estudo sobre a “tapiragem”. Boletim do Museu Paraense Emílio Goeldi (Nova Série Zoologia), 8(1):113‑121.

Teixeira, D.M. 2005. El “Viaje Filosófico” de Alexandre Rodrigues Ferreira a la Amazonia (1783‑1793) y la zoología brasileña durante el siglo XVIII. In: Papavero, N. & Llorente-Bousquets, J. (Ed.), Historia de la Biologia Comparada. Universidad Nacional Autónoma de México, México, DF. Volume VIII: El Siglo de las Luces (Parte IV), p. 119‑130.

Teixeira, D.M. & Best, R.C. 1981. Adendas à ornitologia do Terrritório Federal do Amapá. Boletim do Museu Paraense Emilio Goeldi (Nova Série Zoologia), 104:1‑25.

Teixeira, D.M. & Nacinovic, J.B. 2002. O guano de aves marinhas no Brasil. Publicações Avulsas do Museu Nacional, 95:1‑66.

Teixeira, D.M. & Nacinovic, J.B. 2003. Itens alimentares do colhereiro, Ajaia ajaja (Linnaeus, 1758) no Brasil Central (Ciconiiformes, Theskiornithidae). Arquivos do Museu Nacional, 61(1):49‑54.

Teixeira, D.M.; Nacinovic, J.B. & Dujardin, J.L. 1990. Notas sobre la distribuicion y conservacion de Eudocimus ruber en Brasil. In: Frederick, P.C.; Morales L.G.; Spaans, A.L. & Luthin, C.S. (Ed.), The Scarlet Ibis: Status, Conservation and Recent Research. International Waterfowl and Wetlands Research Bureau, Slimbridge, p. 124‑129.

Teixeira, D.M. & Papavero, N. [2003]. A iconografia da “Viagem Philosophica” de Alexandre Rodrigues Ferreira no Museu Bocage. In: Viagem ao Brasil de Alexandre Rodrigues Ferreira. Kapa Editorial, [Petrópolis]. Volume 1, p. 33‑319; Volume 2, p. 1‑159.

Teixeira, D.M. & Papavero, N. 2006. Os Animais do Descobrimento: a fauna brasileira mencionada nos documentos relativos à viagem de Pedro Álvares Cabral (1500‑1501). Publicações Avulsas do Museu Nacional, 111:1‑133.

Teixeira, D.M. & Papavero, N. 2010. O tráfico de primatas brasileiros nos séculos XVI e XVII. In: Pessôa, L.M.; Tavares, W.C. & Salvatore, S. (Org.), Mamíferos de Restingas e Manguezais do Brasil. Sociedade Brasileira de Mastozoologia & Museu Nacional, UFRJ, Rio de Janeiro. p. 253‑282.

Teixeira, D.M.; Papavero, N. & Kury, L.B. 2010. As Aves do Pará segundo as “Memórias” de Dom Lourenço Álvares Roxo de Potflis (1752). Arquivos de Zoologia, São Paulo 41(2‑4):97‑131.

Veríssimo, J. 1895. A pesca na Amazônia. Livraria Clássica de Alves & C., Rio de Janeiro.

Vieira, D., Frei. 1873. Grande diccionario portuguez ou Thesouro da Lingua Portugueza, pelo Dr. Frei Domingos Vieira. Dos Eremitas Calçados de Santo Agostinho. Publicação feita sobre o manusccrito original, inteiramente revisto e consideravelmente augmentado. Segundo volume [E‑L]. Ernesto Chardron e Bartholomeu H. de Moraes, Porto.

Weldon, P.J. & Rappole, J.H. 1997. Survey of birds odorous or unpalatable to humans: possible indications of chemical defense. Journal of Chemical Ecology, 23(11):2609‑2633.

Wilkens, H.J. 1819. A Muhraida, ou A conversão e reconciliação do gentio Muhra. Poema heroico em seis cantos, composto por H.J. Wilkens. Dado à luz e offerecido ao Exmo e Revmo Senhor D. Antonio José d’Oliveira, Bispo d’Encarpia. Suffraganeo coadjutor e provisor do arcebispado d’Evora, do conselho de S. Magestade etc. etc. etc. pelo seu capellão o P. Cypriano Pereira Alho, presbytero eborense. Impressão Regia, Lisboa.

Wilkens, H.J. 1993. Muhraida ou o triumfo da fé. 1785. Biblioteca Nacional, Universidade Federal do Amazonas & Governo do Estado do Amazonas, Manaus.

Published

12/16/2011

Issue

Section

Original Article

How to Cite

The animals of the state of Grão-Pará according to a manuscript by the Jesuit Antônio Moreira (ca.1750). (2011). Arquivos De Zoologia, 42(2), 83-131. https://doi.org/10.11606/issn.2176-7793.v42i2p83-131